عقیدۀ مهدیین در روایات اهلبیت(ع)
اعتقاد به مهدیین(ع) در احادیث پیامبر(ص) و ائمه(ع) ذکر شده است؟
یکی از اصول مذهب اهلبیت(ع) استمرار خلافت الهی تا روز قیامت است؛ بنابراین زمین هرگز از حجت الهی خالی نمیماند.
اما خلفای الهی و سخنگویان از جانب خداوند، بعد از پیامبر(ص) چند نفر هستند؟
پیامبر اکرم(ص) و اهلبیت(ع) بر دوازده امام و دوازده مهدی (مهدیین) نص و وصیت نمودهاند و این موضوع در احادیث متعددی ذکر شده است.
آنچه در ادامۀ مطلب میآید گوشهای است از بسیار احادیثی که به این موضوع مهم و تأثیرگذار پرداخته است. توجه کنید که این حجتهای الهی پس از 12 امام معصوم(ع)، با صفتهای مختلف در فرمایشات اهلبیت(ع) ذکر شدهاند. گاهی آنان را مهدیین و امام نامیدهاند، و گاهی از آنها با نام فرزندان و اهلبیت امام مهدی و قائمان پس از ایشان یاد شده است؛ اما آنچه مد نظر و توجه ماست ثابت بودن مقام خلیفة اللهی برای این سروران است که بر ما روشن میکند همۀ ایشان فرستادگانی الهی از جانب خداوند هستند که شناختشان بر ما لازم است.
دستۀ اول: متونی که در آنها از فرزندان و اهلبیت امام مهدی(ع) یاد شده است
- علامۀ مجلسی، در يکی از زيارتهای امام مهدی(ع) آورده: وقتی نماز زيارت را به جای آوردی که توضيحش در زيارت اول آمد، پس وقتی از آن فراغت يافتی، بگو: «خداوندا، بر محمد و اهلبيتش درود فرست، هدايتکنندگان هدايتشده (مهديين)، عالمان راستگو… خداوندا، بر ولیات که سنتت را زنده میکند، درود فرست؛ قيامکننده به امر تو، دعوتکننده بهسوی تو، راهنما بهسمت تو، و حجتت بر خلقت، و جانشينت بر زمينت، و شاهدت بر بندگانت،… خداوندا، عطا کن به او و ذريهاش و شيعيان او و رعيت او و افراد خاص و عام او و همۀ مردم دنيا، چيزی که باعث روشنی چشمش گردد و او را شادمان سازد و او را به برترين آرزوهايش در دنيا و آخرت برسان، که تو بر هرچيز توانايی؛ سپس با هر دعايی که میخواهی، خدا را بخوان.» [بحارالأنوار، ج۹۹، ص۱۰۱-۱۰۰]
- علامۀ مجلسی میگويد: در دعاهای روز عرفه، در کتاب (اقبال) زيارت جامعه از راه دور را که از امام صادق(ع) روايت شده، يافتم که زيارت آنها در هر روز، با اين زيارت شايسته است: «… سلام بر تو، ای مولای من، ای حجت بن الحسن صاحبالزمان، صلوات خدا بر تو و بر عترت پاکت باد…» [بحارالأنوار، ج۹۸، ص۳۷۵]
- در صلوات ضراب اصفهانی که از صاحبالزمان وارد شده و دعایی است طولانی اینچنین آمده است: «… خداوندا عطا کن به خود او و ذریۀ او و شیعیان او و رعیت او و افراد خاص و عام او و دشمنان او و همۀ مردم دنیا، آنچه را باعث روشنی چشمش گردد و او را شادمان سازد و او را به برترین آرزوهایش در دنیا و آخرت برسان که تو بر هرچیز توانایی…» [غیبت طوسی، ص28، بحارالانوار، ج52، ص22 و ج91، ص83؛ مفاتیح الجنان، اعمال روز جمعه، صلوات ضراب اصفهانی]
در این ادعیه و احادیث بهوضوح به وجود فرزندانی از امام مهدی(ع) اشاره شده است که سزاوار درود و صلوات الهی هستند.
دستۀ دوم: متونی که در آنها از فرزندان و اهلبیت امام مهدی(ع) با الفاظی مانند: امامان، وارثان و والیانعهد پس از ایشان(ع) یاد شده است
- در قسمت دیگری از صلوات ضراب اصفهانی (که از صاحبالزمان(ع) وارد شده) آمده است: «…خدايا، درود فرست بر محمد مصطفى و على مرتضى و فاطمۀ زهرا، و حسن خشنود از قضا و حسين پاکگشته و همۀ اوصيايى كه چراغهاى تاريكى و نشانههاى هدايت و مشعلهاى فروزان تقوا و دستاويز و رشتۀ استوار و راه راست هستند؛ و درود فرست بر ولیات و والیان عهدش و امامان از فرزندانش، و به عمرشان بيفزا و به طول حياتشان فزونى بخش، و آنها را به نهايت آرزوهاى دينى و دنيوی و اخرویشان برسان كه يقيناً تو بر هرچيز توانايی.» [غیبت طوسی، ص28؛ بحارالانوار، ج52، ص22 و ج91، ص83؛ مفاتیحالجنان، اعمال روز جمعه، صلوات ضراب اصفهانی]. در این دعا امام مهدی(ع) بر پدرانش درود میفرستد و پس از آن به درود و صلوات بر مهدیون میپردازد که آنها را به عبارتهای «والیانعهدش» و «امامان از فرزندانش» نام میبرد.
- دعای واردشده از امام رضا(ع): «بسم الله الرحمن الرحیم. بارخدایا! صلوات و درود فرست بر محمد سرور فرستادگان، خاتم پیامبران، حجت پرودگار جهانیان، برگزیده در میثاق، انتخابشده در سایهها، پاکشده از هر آفت، مبرّا از هر عیب، امید بستهشده برای نجات، امیدوار به شفاعتش و آنکه دین خدا به او داده شد و کسی که دین خدا به او واگذار شد…؛ تا آنجا که میفرماید: بارخدایا! به او عطا كن براى خودش و فرزندانش و پيروانش و رعيتش و خاصهاش و همۀ آنان كه فرمانش برند و دشمنانش و همۀ اهل دنيا؛ آنچه را که ديدگانش را به آن روشن كنى و دلش را به آن شاد کنی، و او را به بالاترین آرزویش در دنیا و آخرت برسان که بهراستی تو بر هرچیز توانایی… و سپس میفرماید: و درود فرست بر ولیات و والیان عهدش و امامان از فرزندانش، و بر عمرشان بيفزا و طول حياتشان را فزونى بخش، و به نهايت آرزوهاى دينى و دنيوی و اخرویشان برسان كه به يقين تو بر هرچيز توانايى.» [مصباحالمتهجد، ص 405 تا 411؛ غیبت طوسی، ص273]. در این متن، دعا برای قائم و والیانعهدش و ائمه از فرزندانش بهجهت زیادشدن عمر و مهلتشان [در این دنیا] واضح و روشن است.
- علامه مجلسی در بحارالانوار روایت کرده، میگوید: «در منابع اصلی قدیمی از تألیفات پیشینیان ما آمده است: وقتی نماز صبح روز جمعه را بهجا آوردی با این شهادت شروع کن؛ سپس با درود بر محمد و آل محمد که به صورت زیر است: بارخدایا! تو پروردگار من هستی…؛ [تا آنجا که میفرماید:] خداوندا! برای ولی خودت در خلقت، سرپرست و نگهدار و پیشوا و یاور باش تا آنکه اطاعتش را در سراسر زمینت پایدار گردانی و او را دورانی طولانی بهرهمند سازی و او و فرزندانش را امامان وارث بگردانی و پراکندگیاش را جمع کن و امرش را کامل کن و رعیتش را برای وی فراهم نما…» [بحارالانوار، ج86، ص333]. مهدیین(ع) در این دعا، همان امامانِ وارث از فرزندان امام مهدی(ع) هستند.
- در شرحالاخبار آمده است: پیامبر(ص) از مهدی(ع) و آنچه خدا از خوبیها و گشایشها به دست او به وجود میآید یادی فرمود. به ایشان گفته شد: ای رسول خدا(ص) همۀ این امور را خدا برای او جمع میکند؟ فرمود: «بله، و آنچه در (زمان) زندگی و روزگار او نباشد در روزگار امامان بعد از او از فرزندانش خواهد بود.» [شرحالاخبار، قاضی نعمان مغربی، ج2، ص42]. در این روایت نیز بهوضوح از دوران پس از خلافت امام مهدی(ع) صحبت شده است و این دوران را به امامت فرزندان امام مهدی(ع) یعنی همان مهدیین(ع) نسبت دادهاند.
- علامه مجلسی در بحار روایت کرده است: کتاب «المحتضر»: حسن بن سلمان، شاگرد شهید (رحمت خدا بر آنها) روایت کرده است که حدیثی به خط مولایمان ابومحمد عسکری(ع) با مضمون زیر یافته است: «بهراستی که ما عالیترین مراتب حقیقت را با گامهای نبوت و ولایت پیمودهایم، و طبقات هفتگانه را با نشانههای جوانمردی نورانی ساختیم. پس ما شیران بیشۀ شجاعت و ابرهای رحمت و سخاوت هستیم. در این جهان گذرا شمشیر و قلم، و در آن جهان باقی پرچم حمد و دانش در میان ماست. نوادگان ما جانشینان دین، یاوران یقین، چراغهای امتها و کلیدهای جود و کَرَم هستند… .» [بحارالانوار، علامه مجلسی، ج52، ص121 و ج 75، ص378]. شاهد ما در این حدیث: «نوادگان ما جانشینان دین…» است.
ونوادگان، فرزندانِ فرزند هستند. امام مهدی، فرزند امام حسن عسکری است و مهدیین، نوادگان ایشان(ع) هستند. - در کتاب اقبالالاعمال آمده است: در شب بيستوسوم از ماه مبارک رمضان، چه نشسته و چه ايستاده، در هر حال که هستی، و در تمام آن ماه، هر طور که برايت ممکن است و هر زمان از عمرت که توانستی، بعد از تمجيد و بزرگداشت خدای تعالی و درود بر محمد و آل محمد(ع) میگویی: «خداوندا، برای ولیات، قائم به امرت، محمد بن حسن مهدی -که بر او و پدرانش برترين درود و سلام باد- در اين ساعت، و در هر ساعت، سرپرست و نگهدارنده و راهبر و ياريگر و راهنما و تأييدکننده باش، تا زمانی که او را در زمينت به رغبت سامان دهی و او را در زمين، از جهت طولی و عرضی بهرهمند گردانی و او و نسلش را از امامان وارث زمين قرار دهی» [اقبالالأعمال، ج۱، ص۱۹۱؛ بحار الأنوار، ج۹۴، ص۳۴۹؛ مکيالالمکارم، اصفهانی، ج۲، ص۳۸]
- علامه مجلسی در دعایی طولانی میگويد: در نسخهای قديمی از تأليفات پيشينيان ما آمده است: «خداوندا، برای ولی خود، در ميان خلقت سرپرست و نگهدارنده و راهبر و ياريگر باش، تا زمانی که او را در زمينت به رغبت سامان دهی، و او را از طول آن بهرهمند سازی، و او و نسلش را از امامان وارث زمين قرار دهی، و امکاناتش را برايش جمع کن و امرش را کامل کن و افراد تحت سرپرستیاش را اصلاح و رکنش را تثبيت فرما…» [بحارالأنوار، ج۸۶، ص۳۴۰-۳۳۳]. دو متن ادعیه اخیر نیز بر وراثت و خلافت مهديين(ع) از ذريۀ امام مهدی(ع) بهعنوان ائمه و جانشينان خدا در زمين، دلالت میکنند.
تا اینجا متوجه شدیم که نهتنها امام مهدی(ع) فرزندانی دارند، بلکه این فرزندان دارای جایگاه ویژه ای نزد خداوند هستند. این بزرگواران جانشینان دین، یاوران یقین، چراغهای امتها و کلیدهای جود و کَرَم هستند. و این فرزندان امامان وارث زمین هستند.
روایاتی که مطرح شدند دلالت بر مقام امامت مهدیین دارند، اما باید توجه داشت این مقام امامت با مقام امامت ائمۀ 12گانه تفاوتهایی نیز دارد.
دستۀ سوم: متونی که در آنها از مهدیین و قائمین پس از امام مهدی(ع) از نسل امام حسین(ع) یاد شده است
- وصیت پیامبر خدا(ص): از ابوعبدالله جعفر بن محمد از پدرش باقر از پدرش سيد عابدين از پدرش حسين زکی شهيد از پدرش اميرالمؤمنين(ع) نقل میکنند که حضرت فرمودند: رسول خدا(ص) در شب وفات خويش، به اميرالمؤمنين (ع) فرمودند: «ای ابوالحسن، صحيفه و دواتی برای من بياور». و پیامبر(ص) وصيت خويش را املا کردند، تا به اين مقطع از کلام رسيدند که فرمودند: «ای علی بعد از من، دوازده امام هستند و بعد از آنان دوازده مهدی؛ و تو ای علی، اولين دوازده امام هستی، خداوند تو را در آسمان به اين نامها ناميده است: علی مرتضی، اميرالمؤمنين، صديق اکبر، فاروق اعظم، مأمون و مهدی و هيچکس غير از تو، صلاحيت اين اسامی را ندارد. ای علی! تو وصی من بر اهلبيتم، مرده و زندۀ آنها هستی و بر زنانم، هرکدام از آنها را که تو به همسری من باقی گذاری، فردای قيامت مرا میبيند و هرکدام را که طلاقش دادی، من از او مبرا هستم و هيچوقت مرا نمیبيند، و من نيز او را درعرصۀ قيامت نخواهم ديد؛ و تو بعد از من خليفه و جانشينم بر امتم هستی و اگر زمان وفاتت رسيد، آن را به فرزندم حسن برّ وصول تسليم کن، و اگر وفاتش رسيد، آن را به فرزندم حسين شهيد مقتول تسليم کند، و اگر وفاتش رسيد، به فرزندش سيد عابدين ذی الثفنات علی تسليم کند، و اگر وفاتش رسيد، آن را به فرزندش محمد باقر تسليم کند، و اگر وفاتش رسيد، به فرزندش جعفر صادق تسليم کند، و اگر وفاتش رسيد، به فرزندش موسی کاظم تسليم کند، و اگر وفاتش رسيد، آن را به فرزندش علی رضا تسليم کند، و اگر وفاتش رسيد، آن را به فرزندش محمد ثقه تقی تسليم کند، و اگر وفاتش رسيد، آن را به فرزندش علی ناصح تسليم کند، و اگر زمان وفات او رسيد، آن را به فرزندش حسن فاضل تسليم کند، و اگر زمان وفاتش رسيد، آن را به فرزندش، محمد ذخيره شده از آل محمد(ع) تسليم کند و آنها دوازده امام هستند. سپس بعد از او دوازده مهدی است،که اگر زمان وفاتش رسيد، آن را به فرزندش اول مقربين تسليم کند که سه نام دارد، نامی همنام من و نام پدرم و آن عبدالله و احمد است و نام سومش نيز مهدی است و او اولينِ مؤمنان است.» [غیبت شيخ طوسی، ص150]
- امام صادق (ع) فرمود: «همانا از ما، بعد از قائم(ع) دوازده مهدی از فرزندان حسين(ع) است.» [منتخب الأنوار المضيئة، ص۳۵۴-۳۵۳]
- علی بن حسين(ع) فرمودند: «قائم از ما اهلبيت قيام میکند، سپس بعد از ايشان دوازده مهدی هستند.» [شرحالأخبار، قاضی نعمان مغربی، ج ۳، ص۴۰۰]. ناگفته پیداست که وضوح کلامی سه روایت بالا در اثبات وجود مهدیین پس از ائمه دوازدهگانه به حدی بالاست که ما را از توضیح بیشتر بی نیاز میکند.
- ابوبصیر میگوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: ای پسر رسول خدا، من از پدرت(ع) شنیدم که میفرمود: پس از قائم دوازده امام است. امام صادق(ع) فرمود: «[پدرم] فرمود دوازده مهدی و نگفته است دوازده امام، و آنها گروهی از شیعیان ما هستند که مردم را به موالات و دوستی ما و شناخت حق ما دعوت میکنند.» [کمالالدین، ص358]. باید دقت داشت که در روایت فوق، مقام امامت مهدیین نفی نشده است، بلکه امام صادق(ع) اشتباه راوی را در نقل حدیث از پدر بزرگوارشان تصحیح فرموده است.
- ابوبکر حضرمی میگوید: به امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) عرض کردم: کدام سرزمین پس از حرم خدا و حرم پیامبرش بافضیلتتر است؟ حضرت فرمود: «ای ابابکر، سرزمین کوفه که جایگاهی پاک و طاهر است و در آن قبرهای پیامبران مرسل و غیرمرسل و اوصیای صادق قرار دارد، و در آن مسجد سهیل قرار دارد که خداوند پیامبری را مبعوث نکرد، مگر اینکه در آن مسجد نماز خواند، و از آنجا عدل خداوند پدیدار میشود و در آن است قائمش و قائمان پس از او، و آن منزلگاه انبیا و اوصیا و صالحین است.» [کاملالزیارات، ص76]. در این روایت امام محمد باقر(ع) مهدیین را با لفظ «و قائمانِ پس از او» یعنی بعد از «قائم» یاد میکند و «قائمان» جمع «قائم» است؛ بهعبارت دیگر همۀ آنها «قائم» نامیده میشوند.
- حبۀ عرنی میگوید: امیرالمؤمنین(ع) بهسمت حیره خارج شد و فرمود: «این به این متصل خواهد شد -و با دستش به کوفه و حیره اشاره فرمود- بهطوری که هر ذراع از زمین بین این دو به دینارها معامله خواهد شد و در حیره مسجدی ساخته میشود که پانصد درب خواهد داشت، خلیفۀ قائم(ع) در آن نماز اقامه خواهد کرد؛ زیرا مسجد کوفه برای آنها کوچک خواهد بود و دوازده امام عادل در آن نماز خواهند گزارد.» عرض کردم: یا امیرالمؤمنین، آیا در آن زمان مسجد کوفه گنجایش این همه آدم را که توصیف میفرمایید دارد؟! فرمود: «چهار مسجد در آنجا ساخته میشود که مسجد کوفه از همۀ آنها کوچکتر است. و این مسجد و دو مسجد دیگر احداث خواهد شد که در دو سوی شهر کوفه قرار میگیرند.» آنگاه حضرت بهسوی رودخانۀ بصریین و غریین اشاره فرمود. [تهذیبالاحکام، ج3، ص253]
- از اباحمزه نقل است که امام صادق(ع) در حدیثی طولانی فرمود: «ای اباحمزه، از ما بعد از قائم، یازده مهدی از فرزندان حسین(ع) خواهد بود.» [غیبت طوسی، ص478 و 479]
- در کتاب مرجع محمد بن مثنی بن قسم حضرمی آمده است: جعفر از ذریح محاربی نقل میکند: از امام صادق(ع) دربارۀ امامان بعد از پیامبر(ص) پرسیدم. فرمود: «بله، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، امام بعد از پیامبر(ص) بود. سپس علی بن حسین، سپس محمد بن علی، سپس امام امروز شما. هرکس این را انکار کند مانند کسی است که شناخت خدا و پیامبرش را انکار کرده است…» سپس عرض کردم: شما امروز امام هستید، خدا مرا فدای شما گرداند… تا این سخن امام: «سپس بعد از قائم، یازده مهدی از فرزندان حسین(ع) خواهند بود.» [اصول شانزدهگانه، تعدادی از محدثین، ص89 تا 91]. این دو حدیث با روایات دیگر تعارض ندارند؛ زیرا مقصود از قائم در این احادیث همان مهدی اول است.
- در دعای سوم شعبانالمعظم واردشده از امام حسن عسکری(ع) آمده است: «سرور خاندان، مددیافته به یاری در روز بازگشت، پاداش شهادتش این است که امامان از نسل او هستند، و شفا در تربت اوست و پیروزی با اوست در هنگام بازگشتش، و جانشینان از خاندانش پس از قائمشان و غیبت او، تا انتقام گیرند و خونخواهی کنند، و جبّار را خشنود سازند و بهترین یاران دین حق شوند.» [اقبال، سید بن طاووس، ص 689؛ مصباح، کفعمی، ص543؛ بلدالامین، ص185؛ مصباح المتهجد، شیخ طوسی، ص826]. در این دعا تصریحی بر وجود اوصیا و جانشینان قائم(ع) وجود دارد؛ آنجا که میفرماید: «و جانشینان از خاندانش پس از قیامکنندهشان و غیبت او.»
- در کتاب فقهالرضا(ع) آمده است: اين دعا در نماز وتر، وارد شده است، و دربارۀ آن گفته شده: دعايی است که ما اهلبيت(ع) بر آن مداومت میکنيم: «خداوندا، بر او و خاندانش از آل طاها و يس درود فرست، و ولیات را و وصی نبیات و برادر رسولت و وزيرش، امام متقين و خاتم وصیين برای خاتم پيامبران محمد(ص) را به درود خودت، خاص گردان، و نيز دخترش بتول، و نيز دو سرور جوانان اهل بهشت از اولين تا آخرين و نيز امامان رشديافتۀ مهديين گذشتگان و نيز پيشوايان با تقوای نيکو، امامان فاضل باقیمانده، و نيز باقیماندهات در زمينت، قائم به حق در روز موعود و نيز بزرگان مهديين، امينان نگهدارنده.» [الفقهالرضا(ع)، علی بن بابويه، ص۴۰۲]
سخن پایانی
در پایان سخن هم لازم است یادآور شویم که علمای گذشته با توجه به روایات اهلبیت(ع) از مسئلۀ وجود فرزند برای امام مهدی(ع) آگاه بودند تا جایی که در کنار صلوات بر امام مهدی، بر فرزندان ایشان (مهدیین) هم صلوات فرستادهاند. بهعنوان نمونه ابیاتی سرودهشده از سید بن طاووس را ذکر میکنیم.
سيد بن طاووس میگويد: روز جمعه، روز صاحبالزمان و به نام ايشان است و آن روزی است که حضرت(ع) در آن ظهور میکنند. بيت شعری دارم که به محبت آنان(ع) اشاره دارد: «شما را دوست میدارم، حتی اگر زندگيم پايان يابد؛ زائر کوی شمايم، حتی اگر مرکبم کشته شود.
سلام بر تو، ای حجت خدا بر زمين، سلام بر تو، ای چشم خدا در ميان خلق، سلام بر تو، ای نور الهی که هدايتيابندگان، با آن هدايت میشوند؛ و برای مؤمنان مايۀ فرج و گشايش است؛ سلام بر تو، ای پاکشدۀ ترسان، سلام بر تو، ای دوست خيرخواه، سلام بر تو، ای کشتی نجات، سلام بر تو، ای چشمۀ حيات، سلام بر تو، صلوات خداوند بر تو و بر اهلبيت پاکت باد، سلام بر تو، خداوند تعجيل کند، در وعدهای که در خصوص پيروزی و ظهور امر به تو داده است، سلام بر تو، ای مولای من، من بندۀ تو هستم، که به اول و آخرت معرفت دارم، که به وسيلۀ تو و اهلبيتت به خداوند تقرب میجويم. منتظر ظهور تو و ظهور حق به دستان تو هستم و از خداوند میخواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستد و مرا در زمرۀ منتظران تو و پيروان و ياوران تو بر دشمنت، قرار دهد و از جملۀ کشتهشدگان در مقابلت قرار دهد. مولای من، ای صاحبالزمان، صلوات خداوند بر تو و بر اهلبيت تو باد. امروز جمعه است و آن روز توست، که انتظار ظهور تو و گشايش برای مؤمنان و قتل کافران به شمشيرت، در اين روز میرود، و من ای مولای من، مهمان و پناهبرده به تو هستم؛ و تو ای مولای من، کريم و از فرزندان اهل کرم هستی و مأمور به مهمانپذيری و پناهدهندگی هستی؛ پس مرا مهمان خود کن و در نزد خود پناه ده، صلوات خدا بر تو و بر اهلبيت پاکت باد.» [جمالالأسبوع، ص۴۲-۴۱، بحارالأنوار، ج۹۹، ص۲۱۶-۲۱۵]
برای اطلاع بیشتر میتوانید به کتب روایی شیعه، همچنین کتاب استمرار امامت بعد از صاحبالزمان(ع) و کتاب چهل حدیث در خصوص مهدیین و فرزندان قائم(ع) مراجعه فرمایید.